داغِ مهرنشینی/ نواقص مسکن مهر را در انبوه‌سازی جدید تکرار نکنیم!
نوشتاری از سیدمحمدشاهچراغ، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی
جارویش را با بی میلی تمام بر زمین می کِشد و زباله ها را چندمتری جابجا می کند و اغلب رهایشان می سازد! پاکبان عزیز محله را می گویم.
دانشجویی که هنگام ثبت نام، برای نوشتن آدرس منزلشان، دستش می لرزد!
مرد میانسالی که وقتِ اذان از کنار مسجد محل عبور می کند و کیلومترها دورتر در مسجد مرکزی شهر به نماز می ایستد!
زنی را می بینم که ترجیح می‌دهد از فروشگاه معروف شهر خرید کند تا او را در حال خرید از فروشگاه های محله ببینند!
و پدر و مادری را که برای ثبت نام فرزندنشان در دبستانی غیر از مدرسه محل، علیرغم هزینه های گزاف آن، به تکاپو افتاده اند!
شهرک های نامهربانِ مهر، مردمانی با فرهنگ های مختلف و سلایق گوناگون از سراسر کشور را در اجتماعی عظیم گردِ هم آورده است. ساکنان این شهرک ها اغلب مهاجرند، شهروندانی از قومیت های مختلف در اجتماعی بزرگ، به ظاهر در کنار هم اند، ولی فرسنگ ها از هم دورند.
برخی جامعه شناسان در نظریات خود به این موضوع پرداخته اند. آنها جوامع را به دو دسته سنتی و مدرن تقسیم کرده و باور دارند که در جوامع سنتی همبستگی افراد قوی و مبتنی بر روابط خویشاوندی و نزدیکِ بین فردی بوده ولی در جوامع مدرن که این نوع از ارتباطات کم رنگ و ناپدید می شود، نیروی پیوند دهنده دیگری به نام تعلق اجتماعی یا همبستگی ارگانیگ جای آن را خواهد گرفت.
این نوعِ از پیوند اجتماعی در جوامع مدرن و اجتماعات بزرگ شهری حسِ همبستگی و احساس تعلق افراد به جامعه را افزایش داده و هویت اجتماعی را تقویت می کند و به تبع آن، فرد منافع جمعی را بر منافع صرفاً فردی خویش ترجیح خواهد داد.
از دیگر نتایج ایجاد همبستگی اجتماعی، شکل گیری وجدان جمعی است که وظیفه نظارت بر رفتار فرد را برعهده دارد و مانع از بروز رفتار انحرافی خواهد شد. در حالی که با نبود آن، فرد بدون احساس نظارت اجتماعی، رفتاری صرفاً فردگرایانه خواهد داشت و معمولا اهمیتی برای اجتماع قائل نیست.
با انجام پژوهشی در شهرک های مهر یا همان شهرهای حاشیه کلان شهرها، به راحتی این فرضیه اثبات می شود. به عنوان نمونه در پژوهشی که طی آن رابطه میانِ سرمایه اجتماعی و قانون شکنی را در شهر سمنان سنجیدیم، دریافتیم که ساکنان مهر با اختلاف معناداری از سرمایه اجتماعی کمتری نسبت به محله های قدیمی با ساکنان بومی برخوردارند و از سوی دیگر رفتار قانون شکنانه در این محلات (مسکن مهر) ساده‌تر بروز می کند.
نبود سرمایه اجتماعی یا همان احساس تعلق علاوه بر رفتار افراد، حتی ظاهر این شهرک ها را نیز متاثر می سازد؛ نخاله ها و زباله ها در جای جای خیابان ها و کوچه ها ریخته می شود و هیچ کس اعتراضی نمی کند، دیوارنویسی و تخریب و دستکاری نمای بیرونی آپارتمان ها چهره شهر را برهم می ریزد و هیچ نظارت و کنترلی صورت نمی گیرد، هیچ کسی با فردی ناهنجار که به وسایل پارک شهرک آسیب می زند، تذکر نمی دهد و اندک شهروندانی هستند که مشکلات محله و شهرک را با مسئولان مربوطه در میان بگذارند!
چرا که شهروندِ ساکن مهر، خودش را «میهمان» می داند و هیچ تعلق اجتماعی به این فضا ندارد.
حال این وضعیت را به متغیرهای مهم و اساسی دیگری چون، بی توجهی دستگاه های مرتبط به این شهرک ها و بی سازمانی اجتماعی حاصل از آن اضافه کنید. نتیجه چیزی جز خرابه ای نوساز نخواهد بود که ساکنان آن تنها از روی اجبار و به علت ناتوانی در خرید مسکن در مرکز شهر، در آن ماندگار شده اند.
ساکنان شهرک های مهر را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
نخستین گروه، آنانی اند که اگر این طرح اجرا نمی شد، همچنان مستاجر بوده و باید ماهیانه مبلغی گزاف را برای اجاره زیرزمینی در یکی از محلات جنوبی شهر می پرداختند. آنان رضایت مطلوبی از خرید این واحدها داشته و با خرسندی در آن زندگی می کنند. بعلاوه اینکه اغلب از طبقه ضعیف جامعه و مهاجران هستند و از همین رو اعتراضی نسبت به کم و کاستی های موجود ندارند و در این خصوص مطالبه‌ای نیز نمی کنند.
بخشی دیگر از ساکنان این شهرک ها که از هویت فردی نسبتاً پایداری برخورداند و به اصلاح در شهر شناخته شده اند، برای فرار از برچسب مسکن مهری بودن، در هیچ گروه اجتماعی در شهرک عضویت نمی یابند، برای نماز جماعت از کنار مسجد مهر عبور کرده و وارد آن نمی شوند، اگر مجبور نشوند از فروشگاه های مسکن مهر خرید نمی کنند و …، اینان با ایجاد فاصله اجتماعی بین خود و اهالی این شهرک ها، نقشی متفاوت را بازی می کنند تا داغِ مهرنشینی بر چهره شان نخورد.
دسته سومی نیز هستند که فعلاً توان خرید واحد مسکونی در مناطق مرکزی شهر را ندارند و به ناچار در این واحدهای مسکونی زندگی می کنند. البته در کنار زندگی جاری همواره دغدغه تهیه یک خانه در منطقه ای به جز مسکن مهر را در سر می پرورانند. اینان و اغلب ساکنانِ مهر، هنگام نوشتن آدرس خود در ادارات و بانک ها با اکراه می نویسند؛ مسکن مهر …!
جای خالی «هویت مثبت اجتماعی»، در رفتار بسیاری گروه های ساکن در این شهرک ها به وضوح مشهود است. هویتی که زاییده زمین و زمان نیست و باید نهادهای فرهنگی و اجتماعی بر آتش آن بدمند تا زندگی سردِ مهرنشینان را گرم کنند.
رسیدگی به نمای این شهرک ها با ایجاد فضای سبز، بوستان ها و پارک ها، استقرار امکانات رفاهی مدرن، نظافت مستمر و زیباسازی خیابان ها و معابر و روشنایی کامل در آنها و البته درخت کاری در حاشیه خیابان ها و مجمع های مسکونی، افزایش خدمات شهری، ایجاد مراکز فرهنگی از جمله فرهنگ¬سراها، کانون¬های فرهنگی و کتابخانه ها و هچنین توسعه امکانات ورزشی و ترویج عضویت ساکنان در این بسترها می تواند در تقویت سازمان اجتماعی و رغبت شهروندان در زندگی با کیفیت در این شهرک ها موثر باشند که بخش عمده آن وظیفه نهادهای دولتی است.
سازمان هایی که نباید منتظر تماس های مکرر و پیگیری جدی مردم این مناطق باشد و خود دست به کار شوند.
پرهیز از حاشیه اِنگاری شهرک های مهر از سوی مسئولان در سخنرانی ها و مصاحبه ها، برگزاری مراسم بزرگ فرهنگی و اجتماعی به میزبانی شهرک های مهر، شناسایی و معرفی نخبگان علمی، ورزشی و فرهنگی ساکن این شهرک ها، تشکیل تیم‌های ورزشی و حضور آنان در رقابت های ورزشی و توسعه¬ی فعالیت های سازمان های مردم نهاد تلاش های موثری خواهد بود برای ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی در این مجتمعات مسکونی.
مسئله مهم دیگری که این روزها خودنمایی می کند، بازی نوجوانان و جوانان پرشماری است که خیابان ها و کوچه های شهرک های مهر را به تسخیر خود در می آورند. مهرنشینان اغلب زمان تحویل گرفتن این خانه ها زوج هایی جوان با فرزندانی خردسال بوده اند، ولی حالا نوجوانان و جوانانی را در خانه و محله می پرورانند که تربیت و پرورش صحیح آنها، مهمترین دغدغه پدران و مادرانشان است.
هدفی که در خلاء هویت اجتماعی، فضای نامساعد موجود و نبود حمایت های فرهنگی از نهاد خانواده، به سختی دست یافتنی است.
با این تفسیر مسئله مسکن مهر با اتمام پروژه ها و تحویل کامل واحدها که بیش از یک دهه به طول انجامید، پایان نیافته که هیچ، حتی آغازی برای کار در عرصه های فرهنگی، اجتماعی، خدماتی و انتظامی است.
حال که دولت جدید نیز در حال آماده سازی مقدمات انبوه سازی دیگری است، پیشنهاد می کنم قبل از هر اقدام؛ حتی انتخاب زمین، گزینش نام، تصویب نوع سازه ها، تعیین متراژ خانه ها، پیش بینی امکانات و فضاهای عمومی و… با گروهی از جامعه شناسان حوزه شهری مشورت نماید که بسیاری از آسیب های موجود در مسکن های مهر را می توان نداشت!
